PUPUH
PUPUH SECARA
TEKSTUAL
1. Repertoar lagu
Di dalam
pupuh terdapat 17 macam lagu, yang mana pada setiap lagunya memiliki watak yang
berneda. Seperti:
- Asmarandana, bertemakan birahi, cinta kasih seseorang kepada kekasih, sahabat, maupun keluarga.
- Balakbak, bertemakan lawak, banyolan tentang kehidupan sehari-hari.
- Dangdanggula, bertemakan ketenteraman, keagungan, kegembiraan.
- Durma, bertemakan kemarahan, kesombongan, semangat.
- Gambuh, bertemakan kesedihan, kesusahan, kesakitan.
- Gurisa, bertemakan khayalan seseorang.
- Jurudemung, bertemakan kebingungan, masalah kehidupan.
- Kinanti, bertemakan penantian seseorang.
- Lambang, bertemakan lawak dengan aspek renungan.
- Magatru, bertemakan penyesalan.
- Maskumambang, bertemakan kesedihan yang mendalam, rasa prihatin.
- Mijil, bertemakan kesedihan yang menimbulkan harapan.
- Pangkur, bertemakan perasaan sebelum mengemban sebuah tugas berat.
- Pucung, bertemakan rasa marah pada diri sendiri.
- Sinom, bertemakan kegembiraan.
- Wirangrong, bertemakan rasa malu akan tingkah laku sendiri.
- Ladrang, bertemakan sindiran.
2. Syair
Syair-syair dalam setiap lagu di dalam pupuh terdiri dari irama merdika
(tidak terikat ketukan)bdan sekar tandak (terikat ketukan). Syair (rumpaka)
dapat dirubah-rubah sesuai dengan hitungan lagu nya. contoh:
Pupuh 1:
Asmarandana
Eling eling
mangka eling ( 8 engang – vokal i (jumlah 8-i),
rumingkang di bumi alam( 8 – a )
darma wawayangan bae ( 8 – e )
raga taya pangawasa ( 8 – a )
lamun kasasar lampah ( 7 – a )
nafsu nu matak kaduhung ( 8 – u )
badan anu katempuhan ( 8 – a )
rumingkang di bumi alam( 8 – a )
darma wawayangan bae ( 8 – e )
raga taya pangawasa ( 8 – a )
lamun kasasar lampah ( 7 – a )
nafsu nu matak kaduhung ( 8 – u )
badan anu katempuhan ( 8 – a )
Panambih:
Eling-eling
masing eling
Di dunya urang ngumbara
Laku lampah nu utama
Asih ka papada jalma
Ucap tekad reujeung lampah
Tingkah polah sing merenah
Runtut rukun sauyunan
Hirup jucung panggih jeung kamulyaan
Di dunya urang ngumbara
Laku lampah nu utama
Asih ka papada jalma
Ucap tekad reujeung lampah
Tingkah polah sing merenah
Runtut rukun sauyunan
Hirup jucung panggih jeung kamulyaan
Pupuh 2:
Balakbak
Aya warung
sisi jalan rame pisan – Citameng(15-e)
Awewena luas luis geulis pisan – ngagoreng (15-e)
Lalakina lalakina los ka pipir nyoo monyet – nyanggereng (19-e).
Awewena luas luis geulis pisan – ngagoreng (15-e)
Lalakina lalakina los ka pipir nyoo monyet – nyanggereng (19-e).
Panambih:
Aya warung
sisi jalan
Rame pisan ku nu jajan
Tihothat nu ngaladangan
Nu jarajan sukan-sukan
Rame pisan ku nu jajan
Tihothat nu ngaladangan
Nu jarajan sukan-sukan
Pupuh 3:
Dangdanggula
Mega beureum
surupna geus burit
Ngalanglayung panas pipikiran
Cikur jangkung jahe koneng
Naha teu palay tepung
Sim abdi mah ngabeunying leutik
Ari ras cimataan
Gedong tengah laut
Ulah kapalang nya bela
Paripaos gunting pameulahan gambir
Kacipta salamina
Ngalanglayung panas pipikiran
Cikur jangkung jahe koneng
Naha teu palay tepung
Sim abdi mah ngabeunying leutik
Ari ras cimataan
Gedong tengah laut
Ulah kapalang nya bela
Paripaos gunting pameulahan gambir
Kacipta salamina
Panambih:
Hiji basa,
hiji bangsa
Basa bangsa, Indonesia
Hiji bangsa, hiji nusa
Nusa tunggal, Nusantara
Seler-seler, suku bangsa
Di wewengkon, mana-mana
Sakasuka, sakaduka
Wujud bangsa, Indonesia
Basa bangsa, Indonesia
Hiji bangsa, hiji nusa
Nusa tunggal, Nusantara
Seler-seler, suku bangsa
Di wewengkon, mana-mana
Sakasuka, sakaduka
Wujud bangsa, Indonesia
Pupuh 4:
Durma:
Moal ngejat
sanajan ukur satapak
Geus dipasti ku jangji
Mun tacan laksana
Numpes musuh sarakah
Heunteu niat seja balik
Najan palastra
Mati di medan jurit
Geus dipasti ku jangji
Mun tacan laksana
Numpes musuh sarakah
Heunteu niat seja balik
Najan palastra
Mati di medan jurit
Panambih:
Di mamana si
penjajah
Pada amarah marudah
Manan kapok anggur gawok
Najan dituyuk diragut
Nagri sadayana
Umumna ngabela
Nyempad rosa, pulitik penjajah
Tapi nu ngajajah
Teu pasrah, teu sadrah
Terus meres, ngahina ngarinah
Pada amarah marudah
Manan kapok anggur gawok
Najan dituyuk diragut
Nagri sadayana
Umumna ngabela
Nyempad rosa, pulitik penjajah
Tapi nu ngajajah
Teu pasrah, teu sadrah
Terus meres, ngahina ngarinah
Pupuh 5:
Gambuh
Ngahuleng
banget bingung ( 7 – u )
henteu terang ka mana ngajugjug ( 10 – u )
turug turug harita teh enggeus burit ( 12 – i )
panon poe geus rek surup ( 8 – u )
keueung sieun aya meong ( 8 – o )
henteu terang ka mana ngajugjug ( 10 – u )
turug turug harita teh enggeus burit ( 12 – i )
panon poe geus rek surup ( 8 – u )
keueung sieun aya meong ( 8 – o )
Ngahuleng
banget bingung
Heunteu terang kamana nya indit
Turug-turug harita teh, enggeus burit
Panonpoe geus rek surup
Keueung sieun, aya meong
Heunteu terang kamana nya indit
Turug-turug harita teh, enggeus burit
Panonpoe geus rek surup
Keueung sieun, aya meong
Panambih:
Hulang-huleng,
hulang-huleng
Ngahuleng ngaraga meneng
Hate ratug, tutunggulan
Heunteu terang, kaler-kidul
Turug-turug, turug-turug
Harita teh, enggeus burit
Panonpoe geus rek surup
Keueung sieun aya meong
Ngahuleng ngaraga meneng
Hate ratug, tutunggulan
Heunteu terang, kaler-kidul
Turug-turug, turug-turug
Harita teh, enggeus burit
Panonpoe geus rek surup
Keueung sieun aya meong
Pupuh 6:
Gurisa
Hayang
teuing geura beurang ( 8 – a )
geus beurang rek ka Sumedang ( 8 – a )
nagih anu boga hutang (8 – a )
mun meunang rek meuli soang ( 8 – a )
tapi najan henteu meunang ( 8 – a )
teu rek buru buru mulang ( 8 – a )
rek tuluy guguru nembang ( 8 – a )
jeung diajar nabeuh gambang ( 8 – a)
geus beurang rek ka Sumedang ( 8 – a )
nagih anu boga hutang (8 – a )
mun meunang rek meuli soang ( 8 – a )
tapi najan henteu meunang ( 8 – a )
teu rek buru buru mulang ( 8 – a )
rek tuluy guguru nembang ( 8 – a )
jeung diajar nabeuh gambang ( 8 – a)
Panambih:
Hayang
teuing geura beurang
Geus beurang rek ka Sumedang
Nagih ka nu boga hutang
Mun meunang rek meuli soang
Tapi najan henteu meunang
Mo rek buru-buru mulang
Rek terus guguru nembang
Jeung diajar nabeuh gambang
Geus beurang rek ka Sumedang
Nagih ka nu boga hutang
Mun meunang rek meuli soang
Tapi najan henteu meunang
Mo rek buru-buru mulang
Rek terus guguru nembang
Jeung diajar nabeuh gambang
Pupuh 7:
Jurudemung
Mungguh nu
hirup di dunya
Ku kersaning anu agung
Geus pinasti panggih
Jeung dua rupa perkara
Senang paselang jeung bingung
Ku kersaning anu agung
Geus pinasti panggih
Jeung dua rupa perkara
Senang paselang jeung bingung
Panambih:
Mungguh
hirup di alam dunya
Ku kersaning anu agung
Geus pinasti bakal panggih
Suka bungah jeung kasedih
Dua rupa nu tumiba
Sakabeh jalma di dunya
Senang patumbu jeung bingung
Eta geus tangtu kasorang
Ku kersaning anu agung
Geus pinasti bakal panggih
Suka bungah jeung kasedih
Dua rupa nu tumiba
Sakabeh jalma di dunya
Senang patumbu jeung bingung
Eta geus tangtu kasorang
Pupuh 8:
Kinanti
Budak leutik
bisa ngapung( 8 – u )
Babaku ngapungna peuting( 8 – i )
Nguriling kakalayangan( 8 – a )
Neangan nu amis-amis( 8 – i )
Sarupaning bungbuahan( 8 – a )
Naon bae nu kapanggih( 8 – i )
Babaku ngapungna peuting( 8 – i )
Nguriling kakalayangan( 8 – a )
Neangan nu amis-amis( 8 – i )
Sarupaning bungbuahan( 8 – a )
Naon bae nu kapanggih( 8 – i )
Panambih:
Ari beurang
ngagarantung
Pinuh dina dahan kai
Disarada patembalan
Nu kitu naon ngaranna
Pinuh dina dahan kai
Disarada patembalan
Nu kitu naon ngaranna
Pupuh 9:
Lambang
Nawu kubang
sisi tegal ( 8 – a )
nyair bogo meunang kadal ( 8 – a )
atuh teu payu dijual ( 8 – a )
rek didahar da teu halal ( 8 – a )
nyair bogo meunang kadal ( 8 – a )
atuh teu payu dijual ( 8 – a )
rek didahar da teu halal ( 8 – a )
Panambih:
Nawu kubang
sisi tegal
Nyiar bogo meunang kadal
Nawu kubang sisi tegal
Nyiar bogo meunang kadal
Atuh teu payu dijual
Rek didahar da teu halal
Nyiar bogo meunang kadal
Nawu kubang sisi tegal
Nyiar bogo meunang kadal
Atuh teu payu dijual
Rek didahar da teu halal
Nawu kubang
sisi tegal
Nyiar bogo meunang kadal
Meunang kadal
Atuh teu payu dijual
Rek didahar da teu halal
Da teu halal
Nyiar bogo meunang kadal
Meunang kadal
Atuh teu payu dijual
Rek didahar da teu halal
Da teu halal
Pupuh 10:
Magatru
Majalaya,
Ciparay, Banjaran, Bandung
Kopo reujeung Cisondari, Cicalengka, Ujung Berung
Rajamandala, Cimahi
Leles, Limbangan, Tarogong
Kopo reujeung Cisondari, Cicalengka, Ujung Berung
Rajamandala, Cimahi
Leles, Limbangan, Tarogong
Panambih:
Sukuna
pakepit tilu
Panonna opat harerang
Leumpangna semu nu lesu
Ngalengkah teu bisa gancang
Panonna opat harerang
Leumpangna semu nu lesu
Ngalengkah teu bisa gancang
Pupuh : Maskumambang
Duh manusa
mana kaniaya teuing
teu aya rasrasan
abong ka mahluk nu laip
nyiksa henteu jeung aturan
teu aya rasrasan
abong ka mahluk nu laip
nyiksa henteu jeung aturan
Hulu abdi
karaosna langkung nyeri
tulang asa bejad
tanduk mah pon kitu deui
taya raoskeuneunnana
tulang asa bejad
tanduk mah pon kitu deui
taya raoskeuneunnana
Na dikinten
abdi mo ngarasa nyeri
pedah kabisan
tapi yaktosna mah abdi
ngan bakating kumawula
pedah kabisan
tapi yaktosna mah abdi
ngan bakating kumawula
Oge margi
anjeun rupina ka abdi
miwarang jeung maksa
buktina disina jurit
kalawan jeung dihatean
miwarang jeung maksa
buktina disina jurit
kalawan jeung dihatean
Pileuleuyan
dunya pisah sareng abdi
moal bisa panjang
abdi ningal bumi langit
rek mulang ka kalanggengan
moal bisa panjang
abdi ningal bumi langit
rek mulang ka kalanggengan
Pupuh 12:
Mijil
Mesat
ngapung putra Sang Arimbi
Jeung mega geus awor
Beuki lila beuki luhur bae
Larak-lirik ninggali ka bumi
Milari sang rai
Pangeran Bimanyu
Jeung mega geus awor
Beuki lila beuki luhur bae
Larak-lirik ninggali ka bumi
Milari sang rai
Pangeran Bimanyu
Panambih:
Aduh Gusti
nu Kawasa
Jisim abdi ageung dosa
Pangna abdi gering nangtung
Reh ka sepuh wantun nundung
Jisim abdi ageung dosa
Pangna abdi gering nangtung
Reh ka sepuh wantun nundung
Pupuh 13:
Pangkur
Seja nyaba
ngalalana ( 8 – a )
ngitung lembur ngajajah milang kori ( 12 – i )
henteu puguh nu dijugjug ( 8 – u )
balik paman sadaya ( 7 – a )
nu ti mana tiluan semu rarusuh ( 12 – u )
Lurah Begal ngawalonan ( 8 – a )
“Aing ngaran Jayapati”( 8 – i )
ngitung lembur ngajajah milang kori ( 12 – i )
henteu puguh nu dijugjug ( 8 – u )
balik paman sadaya ( 7 – a )
nu ti mana tiluan semu rarusuh ( 12 – u )
Lurah Begal ngawalonan ( 8 – a )
“Aing ngaran Jayapati”( 8 – i )
Panambih:
Euleuh itu
budak gembul
Awak gembru bayuhyuh gawena kedul
Ukur heuay jeung nundutan
Ka sakola unggal poe kabeurangan
He barudak tong nurutan
Ka nu gembul kokomoan
Bisi kedul jeung ogoan
Awal akhir katempuhan
Awak gembru bayuhyuh gawena kedul
Ukur heuay jeung nundutan
Ka sakola unggal poe kabeurangan
He barudak tong nurutan
Ka nu gembul kokomoan
Bisi kedul jeung ogoan
Awal akhir katempuhan
Pupuh 14:
Pucung
Estu untung
nu bisa mupunjung indung ( 12 – u )
jeung nyenangkeun bapa ( 6 – a )
tanda yen bagjana gede ( 8 – e )
hitup mulus kaseundeuhan ku berekah ( 12 – a )
jeung nyenangkeun bapa ( 6 – a )
tanda yen bagjana gede ( 8 – e )
hitup mulus kaseundeuhan ku berekah ( 12 – a )
Lutung
buntung luncat kana tunggul gintung
Monyet loreng leupas
luncat kana pager dengdek
Bajing kuning jaralang belang buntutna
Monyet loreng leupas
luncat kana pager dengdek
Bajing kuning jaralang belang buntutna
Panambih:
Hayu batur
urang diajar sing suhud
Ulah lalawora bisi engke henteu naek
Batur seuri urang sumegruk nalangsa
Ulah lalawora bisi engke henteu naek
Batur seuri urang sumegruk nalangsa
Pupuh 15:
Sinom
Warna-warna
lauk empang( 8 – a )
Aya nu sami jeung pingping( 8 – i )
Pagulung patumpang-tumpang( 8 – a )
Ratna Rengganis ninggali( 8 – i )
Warnaning lauk cai( 7 – i )
Lalawak pating suruwuk( 8 – u )
Sepat pating karocepat( 7 – a )
Julung-julung ngajalingjing( 8 – a )
Sisi balong balingbing, sisi balungbang( 12 – a )
Aya nu sami jeung pingping( 8 – i )
Pagulung patumpang-tumpang( 8 – a )
Ratna Rengganis ninggali( 8 – i )
Warnaning lauk cai( 7 – i )
Lalawak pating suruwuk( 8 – u )
Sepat pating karocepat( 7 – a )
Julung-julung ngajalingjing( 8 – a )
Sisi balong balingbing, sisi balungbang( 12 – a )
Panambih:
Harta pada
nareangan
Harti pada narabahan
Harta harti sarwa guna
Pada bisa mere bukti
Bisa hasil sapaneja
Sok nyumponan cita-cita
Harta harti song mangpaat
Dapon diraksa taliti
Harti pada narabahan
Harta harti sarwa guna
Pada bisa mere bukti
Bisa hasil sapaneja
Sok nyumponan cita-cita
Harta harti song mangpaat
Dapon diraksa taliti
Pupuh 16:
Wirangrong
Barudak
mangka ngalarti
Ulah rek kadalon-dalon
Enggon-enggon nungtut elmu
Mangka getol mangka tigin
Pibekeleun sarerea
Modal bakti ka nagara
Ulah rek kadalon-dalon
Enggon-enggon nungtut elmu
Mangka getol mangka tigin
Pibekeleun sarerea
Modal bakti ka nagara
Panambih:
Hey barudak
mangka ngarti
Ulah rek kadalon-dalon
Nungtut elmu jeung pangarti
Masing rajin soson-soson
Pibekeleun hirup tandang
Modal bakti ka nagara
Lemah cai anu urang
Perlu dijaga dibela
Ulah rek kadalon-dalon
Nungtut elmu jeung pangarti
Masing rajin soson-soson
Pibekeleun hirup tandang
Modal bakti ka nagara
Lemah cai anu urang
Perlu dijaga dibela
Pupuh 17:
Ladrang
Aya hiji
rupa sato leutik
Engkang-engkang, engkang-engkang
Sok luluncatan di cai
Ari bangun arek sarupa jeung lancah
Engkang-engkang, engkang-engkang
Sok luluncatan di cai
Ari bangun arek sarupa jeung lancah
Panambih:
Coba teguh
masing telik
Eta gambar sidik-sidik
Sato naon kitu wanda
Reujeung dimana ayana
Eta gambar sidik-sidik
Sato naon kitu wanda
Reujeung dimana ayana
3. Alat Musik pengiring
Alat music
pengiring yang biasa digunakan untuk mengiringi pupuh adalah:
a. Kacapi
b. Suling
c. Rebab
d. Kendang
e. Goong
f. Gamelan (biasanya digunakan pada
jenis pupuh kreasi)
4. Laras
Laras dalam
pupuh biasanya menggunakan semua laras dalam karawitan, seperti:
a. Laras Salendro
b. Laras Degung
c. Laras Madenda
PUPUH SECARA KONTEKSTUAL
1. Pengertian pupuh
Pupuh
merupakan sebuah bentuk puisi tradisional bahasa Sunda yang memiliki
jumlah suku kata tertentu di setiap barisnya. Pupuh biasanya
dibacakan dengan cara dinyanyikan (nembang) dan dibawakan dalam
sebuah pentas drama teatrikal sunda. Terdapat 17 jenis
pupuh, masing-masing pupuh memiliki makna dan sifat tersendiri serta
digunakan untuk tema cerita yang berbeda.
Menurut beberapa informasi sejarah,
pada saat itu seni pupuh banyak digunakan di kalangan tertentu dalam hal ini
kaum elit Sunda. pad zaman kolonial seni pupuh digunakan sebagai alat surat
menyurat,pdato para kaum menak namun sesui dengan beriringnya zaman atas para
kreator seniman Sunda seni pupuh dikembangkan ke beberapa jenis kesenian
tradisi Sunda.misalnya Cianjuran, Cigawiran, ciawian, wawacan, Gending
Karesmen, dan lain-lain. walaupun pupuh Sunda memiliki pengaruh dari mataram
tetapi dari segi musikalitasnya dalam hal ini lagu sangat berbeda dengan
tembang di Jawa
Di
dalam pupuh ada yang disenut sekar irama merdika (tidak terikat ketukan) dan
sekar tandak (terikat oleh ketukan). Syair atau rumpakanya pun dapat dirubah
sesuai dengan hitungan dari setiap lagu nya.
2.
Perkembangan
Pupuh
a.
Dalam Bentuk Cianjuran
Cianjuran atau asal istilahnya seni
mamaos, merupakan salah satu seni Sunda yang berasal dari Cianjur. Salah satu
bentuk pupuh yang digunakan dalam lagam cianjuran ini misalnya dalam pupuh
dangdanggula :
Wus anglirik satukebing langit
Sampun ngaran, rat miring buana
Siluman sileman kabeh
Dasaring samudra gung
Boten Wonten ingkang linuwih
Kangkaya ing sangnetra
Kusumaning ayu
Mapan ningal niting alam bumi gonjing
Isinen tan anan keri
Mung paduka ing netra
Ini merupakan salahsatu bukti bahwa pupuh sunda bias diterima oleh orang orang tembang.
b. Dalam Bentuk Ciawian
Ciawian merupakan salah satu kesenian Sunda yang
berasal dari Ciawi Tasik Malaya. Bentuk ciawian hanya dbawakan oleh vikal saja
lagu-lagunya pun umumnya dalam laras salendro tetapi untuk pola syair
menggunakan pola pupuh salah satunya dalam pola pupuh kinanti lagam ciawian
sebagai berikut:
Kunur diawur
ku kunur,
Duit diaur kuduit
Beas di awur ku beas
Cai I awur ku cai
Wadah ninggang ka parancah
Kitu nurutkeun talari
Duit diaur kuduit
Beas di awur ku beas
Cai I awur ku cai
Wadah ninggang ka parancah
Kitu nurutkeun talari
c.
Dalam Bentuk Cigawiran
Cigawiran adalah salah satu jenis
seni suara sunda dalam bentuk tembang. Kesenian ini lahir di daerah Cigawir
Garut. Yang merupakan lahir dari daerah pesantren Cigawir. Yang memiliki fungsi
untuk pembelajaran agama, banyak menggunakan laras pelog, madenda, dan
salendro, pola sastranya menggunakan pupuh misalnya dalam lagu Cigawiran
rumpaka pupuh dangdanggula:
Ku ihktiar reujeung ku pamilih
Kaduana mikiran akherat
Supaya ula ka bendon
Ku jalma doraka luput
Sabab bontongor teu nguping,
Katimbalan Pangeran
Dawuh Kanjeng Rosul
Ari saratna ikhtiar
Keur nyingkahan mamala lahir jeung batin
Supaya meunang waluya
d.
Dalam Bentuk Pupuh Kreasi
Perkembangan yang paling terbaru yaitu pupuh kreasi
hasil karya dosen Karawitan STSI Bandung H. Yusuf Wiradiredja,S.Kar. M.Hum yang
sering di sapa Yus Wiradiredja ini, merupakan perkembangan yang berbeda dari
Cianjuran, Cigawiran dan Ciawian. Bedanya pupuh kreasi karya Yus Wiradiredja
ini, lebing mengolah dari musik pengiringnya sehingga membuat nuansa baru tanpa
merubah lagam dari pupuh itu sendiri, sedangkan kalau ciawian,cigawiran dan
cianjuran merubah lagam dan yang digunakan hanyalah pola syair saja.
Pupuh kreasi ini bedanya dengan pupuh yang umum yaitu
pada pupuh kreasi alat musik yang digunakan lebih banyak diantaranya kecapi,
kendang, dan instrumn-instrumen sendiri hasil modifkasi Yus Wiradiredja
sehingga menciptakan suasana yang lain sedangkan pupuh biasanya tanpa iringan
atau hanya mengguakan kecapi saja.
Dari segi rumpaka untuk pupuh buhun dan pupuh kreasi
sama persis hanya di pupuh kreasi ada penambahan contohnya dalam pupuh balakbak
untuk pupuh buhun. Contoh:
Aya warung sisi jalan
Rame pisan citameng
Awewena luas luis
Geulis pisan ngagoreng
Lalakina lalakina
Los kapipir nyoo monyet nyangeret
Sedangkan untuk pupuh kreasi karya Yus Wiradiredja ada yang ditambang contohnya
Aya warung sisijalan
Rame pisan kunu jajan
Tihothatnu ngaladangan
Nu jarajan sungkansungkan
Aya warung sisi jalan rame pisan
Awewena luas luis geulis pisan la
Lalakina-lalakina
Los kapipir nyoo monyet nyangeret
Aya warung sisi jalan
Rame pisan citameng
Awewena luas luis
Geulis pisan ngagoreng
Lalakina lalakina
Los kapipir nyoo monyet nyangeret
Jenis-jenis kesenian di atas merupakan bukti adanya
perkembangan terhadap pupuh sehingga pupuh dapat hidup sampai sekarang, apalagi
dengan adanya pupuh kreasi hasil karya cipta yus wiradiredja dapat mempermudah
untuk anak belajar pupuh Sunda, sehingga pupuh kreasi hasil kaya Yus
Wiradiredja sejak tahun 2008 samapai tahun 2009 digunakan oleh Balai
Pengembangan Bahasa dan Sastra Daerah Dinas Pendidikan Jawa Barat sebagai
materi pasanggiri dan Apresiasi Bahasa Sastra dan Seni daerah, yang di berinama
Pasanggiri Pupuh Kreasi yang mudah-mudahan tahun ini dapat di perlombakan kembali.